LÞch sö ViÖt Nam Phong trµo ®Êu tranh ®ßi tù do, d©n
chñ Bíc tiÕn míi cña phong trµo Bèi c¶nh trong níc vµ trªn thÕ giíi §Õ quèc Ph¸p ®Èy m¹nh khai th¸c, bãc lét Sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ®Ó kh«i phôc nÒn kinh tÕ chÝnh quèc bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ, ®Õ quèc Ph¸p ra søc bãc lét nh©n d©n lao ®éng trong níc vµ c¸c d©n téc thuéc ®Þa. T¹i §«ng D¬ng nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng, viÖc cíp ®o¹t ruéng ®Êt ®Ó më ®ån ®iÒn lµ mét trong nh÷ng thñ ®o¹n bãc lét tµn b¹o cña thùc d©n Ph¸p. §ån ®iÒn cao-su ®îc ph¸t triÓn nhanh vÒ diÖn tÝch. §ån ®iÒn cao-su n¨m 1929 lªn ®Õn gÇn 100.000 ha, gÊp kho¶ng 14 lÇn n¨m 1920; lîng mñ cao-su thu ho¹ch n¨m 1929 ®îc 11.000 tÊn, gÊp 3 lÇn n¨m 1915. Ngoµi cao-su, cßn cã nhiÒu ®ån ®iÒn chÌ, cµ-phª, dõa, thuèc l¸, mÝa, b«ng gßn... Ruéng lóa do thùc d©n Ph¸p chiÕm còng t¨ng nhanh, nhÊt lµ ë Nam Bé. Ngoµi lóa ë c¸c ®ån ®iÒn, nhiÒu c«ng ty th¬ng m¹i Ph¸p cßn v¬ vÐt thãc g¹o ë th«n quª ®Ó xuÊt khÈu. Hµng n¨m thùc d©n Ph¸p ®· xuÊt khÈu 1.763.587 tÊn thãc, vît xa thêi kú tríc chiÕn tranh vµ thãc lóa chiÕm 60 - 70% tæng thu nhËp xuÊt khÈu trong thêi gian nµy. §i ®«i víi viÖc khai th¸c n«ng nghiÖp, t b¶n Ph¸p cßn ®Èy m¹nh viÖc chiÕm ®o¹t hÇm má (chñ yÕu ë B¾c Bé). DiÖn tÝch khai th¸c lªn ®Õn 428.000 ha, gÊp 7 lÇn tríc chiÕn tranh. Than lµ lo¹i quÆng ®îc khai th¸c nhiÒu nhÊt vµ chñ yÕu dµnh cho xuÊt khÈu. Cïng víi sù ph¸t triÓn ®ån ®iÒn vµ khai th¸c hÇm má, t b¶n Ph¸p ®Çu t vµo c«ng nghiÖp nhÑ nh: dÖt, vËt liÖu kiÕn tróc, xay x¸t, ®iÖn níc, lµm ®êng, nÊu rîu, chÕ biÕn chÌ vµ thuèc l¸, giÊy, Ên lo¸t, v¨n phßng phÈm, diªm, thñy tinh, xµ phßng... Th¬ng m¹i, giao th«ng vËn t¶i... còng ho¹t ®éng tÊp nËp h¬n tríc. ThuÕ khãa trong bÊt cø thêi gian nµo vÉn lµ nguån bãc lét chñ yÕu cña chÝnh quyÒn thùc d©n. Mçi suÊt thuÕ ®inh trÞ gi¸ h¬n 60 kg thãc lóc bÊy giê. ThuÕ ®inh vµ thuÕ ®iÒn ®Òu gia t¨ng thªm mét kho¶n phô thu lµ 15% cho ng©n s¸ch hµng tØnh. C¸c lo¹i thuÕ gi¸n thu ®Òu t¨ng lªn, nhÊt lµ thuÕ muèi, thuÕ thuèc phiÖn, vµ thuÕ rîu. Nh÷ng biÕn ®æi trong ®êi sèng x· héi Giai cÊp c«ng nh©n ph¸t triÓn nhanh. So víi tríc chiÕn tranh, c«ng nh©n ngµnh má t¨ng h¬n 5 lÇn, c«ng nh©n ®ån ®iÒn t¨ng h¬n 20 lÇn. TÝnh ®Õn cuèi n¨m 1929, tæng sè c«ng nh©n tËp trung ë c¸c ®ån ®iÒn, hÇm má, xÝ nghiÖp lªn tíi 22 v¹n ngêi. NÕu tÝnh c¶ sè c«ng nh©n n«ng nghiÖp ë n«ng th«n (cè n«ng), c«ng nh©n lµm theo mïa (ngµy mïa ë th«n quª, ngµy rçi ra thµnh thÞ kiÕm viÖc), c«ng nh©n lu ®éng lµm ®êng s¸, sè lîng c«ng nh©n cßn cao h¬n nhiÒu. Trõ mét vµi xëng ®Æc biÖt cña nhµ níc, ë c¸c n¬i kh¸c sè giê lµm viÖc trong ngµy rÊt cao. C«ng nh©n ®ån ®iÒn ph¶i tËp trung ®i lµm tõ 4 giê s¸ng vµ m·i ®Õn 7 - 8 giê tèi míi vÒ ®Õn l¸n tr¹i. T¹i nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh, thêi gian lao ®éng trong ngµy ®îc quy ®Þnh n¨m 1924 lµ 16 giê, tõ 1925 ®Õn 1927 lµ 14 giê, n¨m 1928 lµ 12 giê. L¬ng c«ng nh©n rÊt thÊp so víi gi¸ sinh ho¹t. Cã ®Õn 30 - 40% tiÒn l¬ng ph¶i dµnh cho mua g¹o; nãi chung thùc phÈm chiÕm hÕt 70%, nhµ ë kho¶ng 15% tiÒn l¬ng. Trªn thùc tÕ, l¬ng c«ng nh©n cßn bÞ c¾t xÐn bëi tiÒn nghØ chñ nhËt, tiÒn cóp ph¹t, tiÒn dông cô lao ®éng lÔ TÕt... Ngoµi c¶nh lµm viÖc cùc nhäc vµ tiÒn l¬ng chÕt ®ãi, c«ng nh©n cßn bÞ ®¸nh ®Ëp, giam cÇm trong c¸c nhµ tï riªng cña bän chñ ®ån ®iÒn, hÇm má. §iÒu kiÖn vÖ sinh l¹i thiÕu thèn nªn c«ng nh©n bÞ èm ®au, chÕt chãc rÊt nhiÒu. N«ng d©n chiÕm 90% d©n sè. §«ng ®¶o n«ng d©n kh«ng cã tÊc ®Êc nµo hoÆc chØ cã chót Ýt. Hä buéc ph¶i thuª ruéng ®Êt cña phó n«ng, ®Þa chñ hoÆc l·nh canh nép t«. ë B¾c Bé vµ Trung Bé, ®Þa t« chiÕm 40 - 70% hoa lîi; ë Nam Bé trung b×nh tõ 50 ®Õn 80%. ViÖc lo ®ãng thuÕ trë thµnh nçi kinh hoµng ®èi víi n«ng d©n. Mçi n¨m ®Õn mïa thu thuÕ, hµng tr¨m ngh×n ngêi bÞ g«ng xiÒng, giam cÇm, ®¸nh ®Ëp cho ®Õn lóc vî con hä ch¹y xong suÊt su. Ngoµi ra, n«ng d©n cßn ph¶i biÕu xÐn cho ®Þa chñ, hµo lý; thùc hiÖn nh÷ng tËp tôc nh cóng giç, ma chay, ®×nh ®¸m...; b·o lôt, h¹n h¸n, dÞch tÔ thêng xuyªn x¶y ra, do ®ã kh«ng mÊy n«ng d©n tr¸nh khái vay nî. L·i mÑ ®Î l·i con, tû lÖ l·i cã khi lªn ®Õn 200 - 300%/n¨m. §¹i ®a sè n«ng d©n bÞ mï ch÷, con c¸i hä còng chÞu c¶nh thÊt häc. T s¶n ViÖt Nam sau chiÕn tranh ®«ng h¼n lªn. Kh¾p trung, nam, b¾c - ë c¸c thµnh phè trong tÊt c¶ c¸c ngµnh kinh tÕ ®Òu cã mÆt t s¶n ViÖt Nam. N¨m 1926, mét Ng©n hµng ViÖt Nam ®îc thµnh lËp víi sù tham gia cña t s¶n ViÖt Nam, ®Çu t vµo khai th¸c má, xÝ nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i kh«ng qu¸ 1% sè t b¶n Ph¸p ®Çu t vµo c¸c ngµnh Êy; sè c«ng nh©n trong c¸c xÝ nghiÖp cña t s¶n ViÖt Nam chØ chiÕm kho¶ng 3% sè c«ng nh©n c¶ níc. Hµng ngò tiÓu t s¶n ®«ng ®¶o thªm víi tÇng líp trÝ thøc, viªn chøc, häc sinh, thî thñ c«ng, d©n nghÌo thµnh thÞ. Giai cÊp phong kiÕn bao gåm bän ®Þa chñ vµ bé m¸y vua quan, hµo lý cò ®îc ®Õ quèc Ph¸p dung dìng. Gåm kho¶ng 3 - 5% d©n sè, giai cÊp phong kiÕn ®· chiÕm gÇn 50% diÖn tÝch ruéng ®Êt. §Þa chñ thêng cho thuª ruéng ®Êt tõng mïa, tõng n¨m víi mét sè hoa lîi hoÆc mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh, ngêi thuª ruéng chÞu mäi sù rñi ro vÒ thêi tiÕt; hoÆc hä ®em ruéng ph¸t canh, ®Õn ngµy gÆt h¸i, t¸ ®iÒn mêi hä ®Õn coi gÆt vµ thu t«. §Þa chñ thêng kÕt hîp viÖc bãc lét t« víi cho vay nÆng l·i, ®Çu c¬ thãc g¹o, kinh doanh c«ng th¬ng nghiÖp. §Þa chñ n«ng th«n n¾m mäi quyÒn hµnh ë th«n x·. ¶nh hëng cña C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi vµ phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa Th¸ng Mêi Nga th¾ng lîi n¨m 1917. Quèc tÕ céng s¶n (Quèc tÕ III) ra ®êi n¨m 1919. Liªn bang céng hßa x· héi chñ nghÜa X«-viÕt thµnh lËp n¨m 1922. Díi ¶nh hëng cña nh÷ng sù kiÖn nãi trªn, §¶ng Céng s¶n ®îc thµnh lËp ë nhiÒu níc, thóc ®Èy phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi tiÕn lªn m¹nh mÏ. Hoµn c¶nh thÕ giíi Êy ®· ph¸t huy ¶nh hëng thuËn lîi ®Õn phong trµo gi¶i phãng d©n téc cña ViÖt Nam. Nh÷ng cuéc vËn ®éng c¸ch m¹ng Phong trµo d©n téc, d©n chñ trong nh÷ng n¨m 1919 - 1926 Sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, víi sù ph¸t triÓn cña giai cÊp t s¶n vµ c¸c tÇng líp tiÓu t s¶n thµnh thÞ (viªn chøc, thÇy gi¸o, nhµ v¨n, nhµ b¸o, häc sinh...), phong trµo ®Êu tranh ®ßi quyÒn tù do, d©n chñ diÔn ra kh¸ s«i næi. NhiÒu tæ chøc chÝnh trÞ ®îc thµnh lËp nh LËp hiÕn, Phôc ViÖt, Thanh niªn cao väng, T©m t©m x·. NhiÒu tê b¸o tiÕn bé ®îc xuÊt b¶n nh: Chu«ng r¹n, Ngêi nhµ quª, An nam trÎ, Thùc nghiÖp d©n b¸o... Nh÷ng ho¹t ®éng cã tiÕng vang m¹nh mÏ nhÊt lóc bÊy giê lµ vô Ph¹m Hång Th¸i mu s¸t toµn quyÒn Mealin, vô ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u vµ vô ®Ó tang Phan Ch©u Trinh. Th¸ng 6-1924, toµn quyÒn §«ng D¬ng lµ Merlin sang NhËt vµ Trung Hoa, ©m mu c©u kÕt víi chÝnh quyÒn ph¶n ®éng ë nh÷ng níc Êy ®Ó ph¸ ho¹i c¸ch m¹ng ViÖt Nam. T©m t©m x· giao cho Ph¹m Hång Th¸i nhiÖm vô trõ khö tªn thùc d©n ®Çu sá gian ¸c nµy. Ph¹m Hång Th¸i dâi theo Merlin trong cuéc hµnh tr×nh cña y. BiÕt ®îc tin trªn ®êng vÒ, Merlin sÏ ghÐ vµo Sa DiÖn (Qu¶ng Ch©u), Ph¹m Hång Th¸i c¶i trang lµm mét phãng viªn nhiÕp ¶nh trµ trén ®îc vµo kh¸ch s¹n, n¬i tæ chøc ®ãn tiÕp. Ph¹m Hång Th¸i nÐm mét qu¶ t¹c ®¹n vµo gi÷a buæi tiÖc chiªu ®·i Merlin. Bèn tªn thùc d©n Ph¸p chÕt, hai tªn n÷a bÞ th¬ng nhng MÎrlin tho¸t ®îc. BÞ v©y ®uæi r¸o riÕt, Ph¹m Hång Th¸i nh¶y xuèng s«ng Ch©u Giang tù vÉn. Cuéc mu s¸t kh«ng thµnh nhng hµnh ®éng cña Ph¹m Hång Th¸i ®· g©y tiÕng vang lín ë trong vµ ngoµi níc. Phan Béi Ch©u lµ nhµ yªu níc, ho¹t ®éng tõ ®Çu thÕ kû 20. Sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, Phan Béi Ch©u tiÕp tôc ho¹t ®éng ë Trung Quèc. Gi÷a n¨m 1925, Phan Béi Ch©u bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t ë Thîng H¶i vµ bÝ mËt ®a vÒ níc, giam ë Háa Lß (Hµ Néi). Thùc d©n Ph¸p ra søc bng bÝt hµnh ®éng nµy cña chóng nhng tin Phan Béi Ch©u bÞ b¾t vµ bÞ giam vÉn lan ra ngoµi. Phong trµo ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u dÊy lªn s«i næi. Thùc d©n Ph¸p ph¶i ®a cô Phan ra xö c«ng khai, víi dù ®Þnh sÏ thùc hiÖn ¸n tö h×nh mµ tríc ®©y chóng ®· quyÕt ®Þnh ®èi víi cô. Tríc vµnh mãng ngùa, Phan Béi Ch©u ®· hïng hån tù bµo ch÷a cho ho¹t ®éng cøu níc cña m×nh. Nh÷ng tr¹ng s bµo ch÷a còng lªn tiÕng b¶o vÖ cuéc ®êi trong s¸ng vµ ho¹t ®éng yªu níc cña Phan Béi Ch©u. C«ng chóng dù phiªn tßa vµ kh¾p n¬i trong níc rÊt s«i næi ph¶n ®èi viÖc xö ¸n Phan Béi Ch©u. Thùc d©n Ph¸p ph¶i gi¶m ¸n xuèng khæ sai chung th©n nhng lµn sãng ph¶n ®èi, ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u vÉn s«i næi trong c¶ níc, lan tËn sang Ph¸p. Cuèi cïng, thùc d©n Ph¸p ph¶i tha bæng Phan Béi Ch©u nhng buéc cô ph¶i sèng ë HuÕ; ®Êy lµ mét h×nh thøc giam láng cô. Cïng ho¹t ®éng víi Phan Béi Ch©u vµo ®Çu thÕ kû cã Phan Ch©u Trinh. Khi vô chèng thuÕ ë Trung Kú x¶y ra (1908), Phan Ch©u Trinh bÞ b¾t vµ ®µy ®i C«n §¶o. §îc tha, cô xin sang Ph¸p (1911). Sau nhiÒu n¨m ho¹t ®éng kh«ng ®a l¹i kÕt qu¶ g×, cô trë vÒ níc, ë Sµi Gßn, dù ®Þnh tiÕp tôc ho¹t ®éng ë trong níc. Cô diÔn thuyÕt ®îc mÊy lÇn råi bÞ bÖnh mÊt ngµy 24-3-1926. C¸i chÕt ®ét ngét cña Phan Ch©u Trinh kh¬i dËy mèi c¶m th¬ng tiÕc cña nh©n d©n trong kh¾p c¶ níc. T¹i Sµi Gßn, ®¸m tang cô ®· l«i cuèn ®Õn 14 v¹n ngêi ®ñ mäi tÇng líp x· héi. NhiÒu n¬i kh¸c trong níc tæ chøc lÔ truy ®iÖu bÊt chÊp sù ng¨n cÊm cña thùc d©n Ph¸p. Phong trµo c«ng nh©n (®Õn nh÷ng n¨m 1925 - 1926) Víi chÝnh s¸ch t¨ng cêng ®Çu t, ®Èy m¹nh khai th¸c sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt cña thùc d©n Ph¸p, sè lîng c«ng nh©n ViÖt Nam t¨ng lªn nhanh chãng. Nhng ®êi sèng cña hä v« cïng c¬ cùc, ®iÒu kiÖn lao ®éng l¹i hÕt søc kh¾c nghiÖt. T×nh c¶nh Êy ®· khiÕn cho c«ng nh©n sím vïng dËy ®Êu tranh. Hä tham gia vµo nh÷ng cuéc ®Êu tranh ®ßi tù do d©n chñ, nh÷ng vô ®Êu tranh ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u, ®Ó tang Phan Ch©u Trinh. Hä ph¸ giao kÌo, bá viÖc tríc thêi h¹n. Ngoµi ra, trong thêi gian 1919-1925, cã ®Õn 25 cuéc ®Êu tranh riªng biÖt cña c«ng nh©n ®· næ ra. Cã tiÕng vang nhÊt lµ nh÷ng cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n ë Nam §Þnh, Hµ Néi, H¶i D¬ng vµo n¨m 1924; cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n xëng söa ch÷a vµ ®ãng tµu thñy ë Ba Son (Sµi Gßn) n¨m 1925. Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n trong thêi gian nµy tuy cã s«i næi nhng thiÕu tæ chøc phèi hîp, thiÕu l·nh ®¹o, cha thÓ hiÖn tÝnh ®éc lËp vÒ chÝnh trÞ cña tæ chøc c«ng nh©n. TÝnh chÊt vµ ý nghÜa cña phong trµo ®Êu tranh trong thêi gian nµy Phong trµo d©n téc, d©n chñ còng nh phong trµo c«ng nh©n trong thêi gian nµy cã tÝnh chÊt quÇn chóng réng r·i, thÓ hiÖn sù kh¸t khao tù do, d©n chñ, ®ßi c¶i thiÖn ®êi sèng, mét tinh thÇn yªu níc tÝch cùc. Tuy nhiªn, c¸c phong trµo ®Òu cã tÝnh chÊt bång bét, tù ph¸t, chØ nh»m nh÷ng yªu cÇu tríc m¾t, thiÕu liªn hÖ víi nhau. MÆc dï thÕ, phong trµo ®Êu tranh trong thêi kú nµy sÏ lµ m¶nh ®Êt thuËn lîi cho sù n¶y sinh vµ ho¹t ®éng cña nh÷ng tæ chøc chÝnh trÞ cao h¬n sÏ xuÊt hiÖn trong thêi gian tiÕp theo. |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang