Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chÝnh trÞ

Kinh tÕ - X· héi

 

T­ liÖu tham kh¶o

NÒn v¨n minh s«ng Hång

   Mét thµnh qu¶ to lín cña thêi ®¹i Hïng V­¬ng lµ sù ra ®êi nÒn v¨n minh cæ x­a nhÊt cña ng­êi ViÖt: nÒn v¨n minh s«ng Hång (hay cßn gäi lµ v¨n minh V¨n Lang, v¨n minh §«ng S¬n).

   Tr­íc ®©y, ng­êi ta chØ míi biÕt chÆng cuèi cña nÒn v¨n minh nµy, tøc giai ®o¹n §«ng S¬n. Mµ ngay c¶ nÒn v¨n hãa §«ng S¬n, tr­íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, còng chØ míi biÕt qua 5 di tÝch ®· ®­îc ph¸t hiÖn: §«ng S¬n, Phµ C«ng (Thanh Hãa), B¶o Ngo¹i, Phè Lu (Lµo Cai), C­¬ng Hµ (thËt ra lµ Kh­¬ng Hµ). C¸c giai ®o¹n tiÒn §«ng S¬n ch­a ®­îc ph¸t hiÖn. Râ rµng, v¨n hãa hËu kú ®¸ míi kh«ng thÓ lµ c¬ së trùc tiÕp h×nh thµnh nÒn v¨n hãa §«ng S¬n víi kü thuËt vµ nghÖ thuËt ®ång thau hoµn mü nh­ vËy. Tr­íc m¾t c¸c nhµ kh¶o cæ häc ph­¬ng T©y, lóc bÊy giê, nÒn v¨n hãa §«ng S¬n xuÊt hiÖn mét c¸ch ®ét ngét, gi¸n ®o¹n, kh«ng cã b­íc chuÈn bÞ tr­íc ®ã. §Êy còng lµ c¨n cø khoa häc chñ yÕu ®Ó hä phñ nhËn nguån gèc b¶n ®Þa cña v¨n hãa §«ng S¬n vµ c¾t nghÜa sù ra ®êi cña nÒn v¨n hãa ®ã b»ng sù du nhËp, vay m­în ngo¹i lai, hoÆc tõ Trung Quèc xuèng, hoÆc tõ ph­¬ng T©y sang.

   Nh­ng ngµy nay, b¶n ®å kh¶o cæ häc ViÖt Nam thêi tiÒn sö vµ s¬ sö ®· ®­îc bæ sung vµ nhiÒu vÖt tr¾ng ®· ®­îc ®iÒn lÊp b»ng hµng lo¹t di tÝch kh¶o cæ häc míi ph¸t hiÖn vµ khai quËt. V¨n hãa §«ng S¬n kh«ng cßn lµ mét hiÖn t­îng ®ét ngét, gi¸n ®o¹n, mµ lµ kÕt qu¶ tÊt nhiªn cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc tõ s¬ kú thêi ®¹i ®ång thau ®Õn s¬ kú thêi ®¹i s¾t. Phïng Nguyªn - §ång §Ëu - Gß Mun lµ ba giai ®o¹n tiÒn §«ng S¬n tiªu biÓu cho dßng chñ l­u cña vïng trung du vµ vïng cao ch©u thæ s«ng Hång vèn ®­îc coi lµ "®Êt Tæ" cña c¸c vua Hïng, lµ trung t©m cña n­íc V¨n Lang. Cïng víi dßng chñ l­u ®ã, h¼n cßn nhiÒu dßng ch¶y kh¸c n÷a, nh­ tõ §«ng Khèi - Hoa Léc cña l­u vùc s«ng M·, tõ Th¹ch L¹c cña l­u vùc s«ng C¶, tõ H¹ Long miÒn ven biÓn Qu¶ng Ninh... ®· quan hÖ, t¸c ®éng qua l¹i ®Ó gãp phÇn héi tô nªn nÒn v¨n hãa §«ng S¬n rùc rì. Nh÷ng b­íc tiÕn triÓn cña c¸c dßng phô l­u cã chç ®· t­¬ng ®èi râ nh­ vïng s«ng M·, cã chç ch­a râ nh­ vïng s«ng C¶, vïng ven biÓn Qu¶ng Ninh..., nh­ng cïng víi dßng chñ l­u cho thÊy mét qu¸ tr×nh h×nh thµnh t¹i chç nÒn v¨n minh s«ng Hång mµ ®Ønh cao lµ §«ng S¬n.

   D­íi ¸nh s¸ng cña nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu míi, qu¸ tr×nh h×nh thµnh nÒn v¨n minh s«ng Hång lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc, tõ s¬ kú ®Õn hËu kú thêi ®¹i ®ång thau vµ s¬ kú thêi ®¹i s¾t. TÝnh liªn tôc cña qu¸ tr×nh kh«ng nh÷ng biÓu thÞ ë sù ph¸t triÓn tuÇn tù tõ thÊp ®Õn cao, mµ cßn ®­îc chøng thùc qua sù kÕ thõa vµ ®æi míi cña c¸c lo¹i h×nh, kiÓu d¸ng vµ trang trÝ cña hiÖn vËt, trong ®ã mçi giai ®o¹n cã ®Æc ®iÓm riªng nh­ng ®ång thêi còng mang trong m×nh nh÷ng yÕu tè gi÷ l¹i cña giai ®o¹n tr­íc vµ nh÷ng yÕu tè míi chuÈn bÞ cho giai ®o¹n sau. CÊu t¹o tÇng v¨n hãa cña mét sè di tÝch kh¶o cæ häc còng ph¶n ¸nh tÝnh liªn tôc ®ã. Di chØ §ång §Ëu qua ba lÇn khai quËt, ®Òu thÊy tÇng v¨n hãa rÊt dµy vµ bao gåm ba giai ®o¹n nèi tiÕp nhau: líp d­íi thuéc giai ®o¹n Phïng Nguyªn, líp gi÷a tiªu biÓu cho giai ®o¹n §ång §Ëu vµ líp trªn ®· chuyÓn sang giai ®o¹n Gß Mun. HiÖn t­îng t­¬ng tù nh­ vËy còng t×m thÊy ë di chØ §åi §µ (Ba V×, Hµ Néi) vµ §×nh Chµng (§«ng Anh, Hµ Néi): líp d­íi thuéc giai ®o¹n §ång §Ëu, líp gi÷a thuéc giai ®o¹n Gß Mun vµ líp trªn thuéc giai ®o¹n §«ng S¬n. Ngay t¹i §«ng S¬n, nh÷ng kÕt qu¶ khai quËt gÇn ®©y còng cho phÐp t¸ch ra mét giai ®o¹n tiÒn §«ng S¬n víi nh÷ng yÕu tè v¨n hãa cïng thêi víi giai ®o¹n Gß Mun.

   Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nÒn v¨n minh s«ng Hång cho thÊy râ nh÷ng b­íc chuÈn bÞ vµ nguån gèc b¶n ®Þa cña v¨n hãa §«ng S¬n. Nh÷ng lo¹i hoa v¨n trªn trèng ®ång vµ ®å ®ång §«ng S¬n tõ nh÷ng häa tiÕt ®¬n gi¶n nh­ ®­êng chÊm d¶i, d¶i v¹ch chÐo, tam gi¸c g¹ch chÐo... cho ®Õn nh÷ng häa tiÕt phøc t¹p nh­ d¶i ®­êng trßn cã tiÕp tuyÕn, h×nh ch÷ S uèn trßn vµ g·y gãc... mµ tr­íc ®©y V. Goloubew, B. Kargren, R. Heine Geldern ®em so s¸nh vµ t×m nguån gèc cña chóng ë v¨n hãa ®å ®ång Trung Quèc hay ch©u ¢u, th× nay dÔ nhËn thÊy ®Òu b¾t nguån trùc tiÕp tõ hoa v¨n ®å gèm trong c¸c giai ®o¹n Phïng Nguyªn, §ång §Ëu, Gß Mun. Nh÷ng cÊu tróc ®èi xøng víi nh÷ng d¶i häa tiÕt gièng nhau bè trÝ n»m hai bªn vµ ®èi xøng qua mét d¶i häa tiÕt ë gi÷a, nh÷ng trang trÝ theo vßng trßn ®ång t©m trªn mÆt trèng ®ång, nh÷ng diÒm trang trÝ däc gi÷a nh÷ng diÒm trang trÝ ngang trªn th©n trèng ®ång... trong nghÖ thuËt trang trÝ §«ng S¬n, còng th­êng gÆp trong nghÖ thuËt trang trÝ trªn ®å gèm Phïng Nguyªn (1). Mét sè lo¹i h×nh hiÖn vËt ®å ®ång §«ng S¬n nh­ r×u l­ìi xÐo, mòi gi¸o... còng Ýt nhiÒu t×m thÊy tiÒn th©n cña chóng trong r×u l­ìi xÐo, mòi gi¸o bóp ®a cña giai ®o¹n Gß Mun...

   Khi nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh h×nh thµnh t¹i chç cña nÒn v¨n minh s«ng Hång, nguån gèc b¶n ®Þa cña v¨n hãa §«ng S¬n, hoµn toµn kh«ng cã nghÜa lµ phñ nhËn hoÆc coi nhÑ mèi giao l­u kinh tÕ - v¨n hãa vµ nh÷ng ¶nh h­ëng qua l¹i víi bªn ngoµi. Trong mé thuyÒn ViÖt Khª, bªn c¹nh ®å ®ång §«ng S¬n cã dao ®ång chu«i trßn, kiÕm ®ång hai l­ìi, chu«ng ®ång nóm vu«ng kiÓu ChiÕn quèc... Khuyªn tai hai ®Çu thó ®éc ®¸o cña v¨n hãa Sa Huúnh (Qu¶ng Ng·i, v¨n hãa s¬ kú ®å s¾t vïng Nam Trung Bé vµ §«ng Nam Bé) t×m thÊy ë di chØ Xu©n An (Hµ TÜnh) thuéc v¨n hãa §«ng S¬n. Vµ trèng ®ång §«ng S¬n (lo¹i I Heger) còng ph©n bè trªn mét ®Þa bµn rÊt réng tõ V©n Nam, Quý Ch©u, Qu¶ng T©y, ë phÝa b¾c, cho ®Õn Malaysia, Indonesia ë phÝa nam. Trong buæi ®Çu cña thêi ®¹i v¨n minh, nÒn v¨n minh cña ng­êi ViÖt cæ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi §«ng-Nam ¸, bao gåm c¶ vïng Hoa Nam tr­íc H¸n hãa vµ cã quan hÖ víi c¶ nÒn v¨n minh H¸n ë ph­¬ng B¾c.

   Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nÒn v¨n minh s«ng Hång g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh liªn kÕt c¸c ®Þa ph­¬ng l¹i thµnh l·nh thæ V¨n Lang, qu¸ tr×nh ®Êu tranh vµ dung hîp c¸c bé l¹c, c¸c nhãm d©n c­ l¹i thµnh céng ®ång c­ d©n V¨n Lang, chñ nh©n cña nÒn v¨n minh Êy.

   Trong c¸c di tÝch kh¶o cæ häc thêi ®¹i ®ång thau vµ s¬ kú thêi ®¹i s¾t ®· t×m thÊy mét sè di cèt ng­êi cæ, trong ®ã cã 11 sä ë Vinh Quang, 4 sä ë ThiÖu D­¬ng vµ 2 sä ë Ch©u Can ®· ®­îc ®o ®¹c vµ ®Þnh chñng. Gi÷a c¸c nhµ nh©n chñng häc cßn nhiÒu ®iÓm ®ang th¶o luËn, nh­ng ®a sè x¸c nhËn r»ng, c­ d©n thêi bÊy giê lµ nh÷ng nhãm ng­êi - ng­êi Indonesian vµ Nam ¸ - thuéc tiÓu chñng Mongoloid ph­¬ng nam, h×nh thµnh trong mét qu¸ tr×nh hçn chñng l©u dµi gi÷a hai ®¹i chñng. Australoid vµ Mongoloid, trong ®ã xu h­íng Mongoloid hãa ngµy cµng chiÕm ­u thÕ.

   Theo th­ tÞch cæ cña Trung Quèc th× vµo kho¶ng thÕ kû 3, 4 tr­íc CN. tøc vµo cuèi thêi Hïng V­¬ng, c­ d©n miÒn b¾c ViÖt Nam gåm nhãm L¹c ViÖt vµ T©y ¢u, n»m trong khèi ViÖt téc hay B¸ch ViÖt ph©n bè trªn mét ®Þa bµn réng lín tõ nam s«ng Tr­êng Giang ®Õn B¾c Bé vµ B¾c Trung Bé.

   TiÕng nãi cña c­ d©n thêi Hïng V­¬ng còng mang s¾c th¸i ®a d¹ng, thÓ hiÖn sù hßa hîp cña tiÕng M«n - Khmer (hay Nam ¸) cæ, tiÕng Tµy - Th¸i cæ vµ cã thÓ c¶ tiÕng M·-lai - §a ®¶o (Malayo - PolinÐsien) cæ, vïng ven biÓn, h¶i ®¶o, tiÕng T¹ng - MiÕn cæ ë vïng th­îng l­u s«ng Hång. Sù tiÕp xóc vµ pha trén gi÷a c¸c tiÕng nãi trªn, chñ yÕu lµ tiÕng M«n - Khmer cæ vµ tiÕng Tµy - Th¸i cæ ®· t¹o nªn tiÕng ViÖt cæ, tõ tiÕng tiÒn ViÖt - M­êng ph¸t triÓn thµnh tiÕng ViÖt - M­êng chung (tr­íc khi ph©n hãa thµnh tiÕng ViÖt vµ tiÕng M­êng).

   L·nh thæ V¨n Lang vÒ sau chuyÓn thµnh n­íc ¢u L¹c vµ vµo thÕ kû 2, 1 tr­íc CN. bÞ nhµ TriÖu, nhµ H¸n chia ®Æt thµnh hai quËn Giao ChØ (vïng B¾c Bé vµ mét phÇn nam Qu¶ng T©y, Qu¶ng §«ng) vµ Cöu Ch©n (b¾c Trung Bé). Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra hé khÈu cña nhµ H¸n chÐp trong TiÒn H¸n Th­ (®Þa lý chÝ, quyÓn 28 h¹) th×:

Giao ChØ cã    746.237 ng­êi (khÈu)
Cöu Ch©n cã   166.013 ng­êi
           Céng:    ------------------------------
                        912.250 ng­êi

   Sè liÖu ®ã (ch¾c thÊp h¬n sù thËt) cho phÐp ­íc ®o¸n sè d©n n­íc V¨n Lang vµo cuèi thêi Hïng V­¬ng kho¶ng 1 triÖu ng­êi. Trªn l·nh thæ V¨n Lang, t×nh h×nh ph©n bè c­ d©n kh«ng ®ång ®Òu: miÒn ®ång b»ng vµ trung du ®«ng h¬n miÒn nói, vïng B¾c Bé ®«ng h¬n vïng b¾c Trung Bé. Theo thèng kª cña nhµ H¸n th× d©n sè Giao ChØ ®«ng gÊp 4,49 d©n sè Cöu Ch©n. Nh­ng so víi c¸c vïng chung quanh th× nãi chung, n­íc V¨n Lang lóc bÊy giê c­ d©n tËp trung ®«ng ®óc h¬n c¶. Còng theo sè liÖu ®iÒu tra cña nhµ H¸n th× sè d©n Giao ChØ, Cöu Ch©n ®«ng gÊp 4,19 so víi vïng Qu¶ng T©y (gåm quËn UÊt L©m, Th­¬ng Ng« cã 71.160 + 146.160 = 217.322 ng­êi), gÊp 5,26 so víi Qu¶ng §«ng (gåm quËn Nam H¶i, Hîp Phè cã 94.253 + 78.980 = 173.233 ng­êi) vµ gÊp 2,33 so víi c¶ vïng Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y (cã 390.555 ng­êi). Sè d©n ®«ng ®óc ®ã lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi, trong ®ã h×nh nh­ cã mét sù t¨ng vät d©n sè vµo giai ®o¹n §«ng S¬n, khi ng­êi ViÖt trµn xuèng chinh phôc vïng ®ång b»ng ch©u thæ, ph¸t triÓn m¹nh mÏ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång lóa n­íc. Sè d©n vµ mËt ®é d©n sè còng lµ mét chØ tiªu quan träng ph¶n ¸nh sù ph¸t triÓn vÒ mäi mÆt cña n­íc V¨n Lang, nhÊt lµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ.

   Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng l­u ý lµ trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña v¨n minh s«ng Hång, nh÷ng giai ®o¹n tiÒn §«ng S¬n mang nÆng dÊu Ên ®Þa ph­¬ng g¾n liÒn víi tõng nhãm c­ d©n trong tõng khu vùc (bé l¹c hoÆc liªn minh bé l¹c), nh­ng ®Õn giai ®o¹n §«ng S¬n th× bao trïm lªn c¸c lo¹i h×nh ®Þa ph­¬ng lµ nh÷ng ®Æc tr­ng chung cña mét nÒn v¨n hãa thèng nhÊt, thèng nhÊt trong tÝnh ®a d¹ng. Kh¸c víi nh÷ng giai ®o¹n tr­íc, nh÷ng di tÝch v¨n hãa §«ng S¬n ph©n bè trªn ®Þa bµn réng lín cña n­íc V¨n Lang x­a. Dï lµ l­u vùc s«ng Hång nay s«ng M·, s«ng C¶, dï lµ miÒn ®ång b»ng hay miÒn nói, mçi vïng cã phong c¸ch riªng, nh­ng ®©u ®©u còng nhËn thÊy nh÷ng ®Æc tr­ng chung cña v¨n hãa §«ng S¬n víi nh÷ng di vËt tiªu biÓu nh­ trèng, th¹p, thè, dao g¨m, gi¸o, r×u, l­ìi cµy. §ã lµ nÒn v¨n hãa thèng nhÊt cña mét céng ®ång quèc gia, mét céng ®ång bé téc ®· cã sù liªn kÕt, g¾n bã víi nhau trªn mét  l·nh thæ chung, mét nÒn t¶ng kinh tÕ- x· héi chung, mét lèi sèng chung.

   VÒ ph­¬ng diÖn kinh tÕ - x· héi, nh­ nh÷ng phÇn trªn ®· ph©n tÝch, mÉu sè chung cña nÒn v¨n minh s«ng Hång lµ nÒn t¶ng n«ng nghiÖp trång lóa n­íc vµ kÕt cÊu xãm lµng cña mét x· héi ch­a ph©n hãa gay g¾t. ChÝnh c¬ së kinh tÕ - x· héi nµy cïng víi cuéc ®Êu tranh khai hoang, lµm thñy lîi, chèng giÆc ngoµi ®· quy ®Þnh lèi sèng, c¸ch øng xö, t©m lý, t­ duy, tÝn ng­ìng, nghÖ thuËt..., nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n hãa vËt chÊt vµ tinh thÇn cña c­ d©n V¨n Lang.

  VÒ ®êi sèng vËt chÊt, c¸ch ¨n, mÆc, ë, ®i l¹i cña ng­êi ViÖt thÓ hiÖn lèi sèng cña mét c­ d©n n«ng nghiÖp trång lóa n­íc trªn mét ®Þa h×nh s«ng n­íc cña vïng nhiÖt ®íi giã mïa.

   Nguån l­¬ng thùc chÝnh lµ thãc g¹o, chñ yÕu lµ g¹o nÕp. H×nh ¶nh cèi gi· b»ng chµy tay trªn trèng ®ång cho phÐp h×nh dung c¸ch xay x¸t thãc g¹o thêi bÊy giê. C¬m g¹o cã thÓ nÊu trong nåi, ®å trong châ, lam trong èng b­¬ng hay chÕ biÕn thµnh b¸nh nh­ b¸nh ch­ng, b¸nh dµy. Kh¶o cæ häc ®· ph¸t hiÖn ®­îc nhiÒu cì nåi kh¸c nhau vµ 30 châ gèm thêi Hïng V­¬ng.

  Thøc ¨n gåm cã c¸c lo¹i rau cñ, bÇu bÝ, cµ, ®Ëu... vµ c¸c s¶n phÈm cña nghÒ ®¸nh c¸, ch¨n nu«i, s¨n b¾n. Thµnh phÇn chÝnh cña b÷a ¨n lµ c¬m, rau, c¸, thÞt, chÕ biÕn nhiÒu c¸ch: ¨n t­¬i, ¨n sèng (¨n gái), n­íng, ®un nÊu (luéc, hÊp, nÊu)... Gia vÞ vµ h­¬ng liÖu cã muèi, m¾m, gõng, r­îu, trÇu cau, ®Êt hun.

   C¸ch mÆc ®­îc thÓ hiÖn qua nh÷ng t­îng ng­êi vµ h×nh ng­êi ch¹m kh¾c trªn trèng ®ång vµ ®å ®ång. Trong lao ®éng vµ sinh ho¹t th­êng ngµy, nam ®ãng khè (khè d©y vµ khè quÊn), n÷ mÆc v¸y (v¸y kÝn vµ v¸y quÊn hay v¸y hë kiÓu xa-r«ng), cëi trÇn, ®i ®Êt. Mét sè phô n÷, cã lÏ thuéc tÇng líp quý téc, mÆc ®ñ bé ¸o xèng gåm v¸y dµi chÊm gãt ch©n, cã trang trÝ, cã hai d¶i v¸y th¶ phÝa tr­íc vµ phÝa sau, yÕm che kÝn ngùc, ¸o xÎ gi÷a, th¾t l­ng quÊn ngang bông vµ kh¨n quÊn ®Çu.

   Vµo dÞp lÔ héi, cã thªm nh÷ng chiÕc v¸y xße kÕt b»ng l«ng vò hoÆc l¸ c©y, nh÷ng chiÕc mò b»ng l«ng vò c¾m b«ng lau. Nam còng nh­ n÷, ®Òu ­a dïng ®å trang søc gåm c¸c lo¹i khuyªn tai, h¹t chuçi, nhÉn, vßng tay, vßng èng tay, vßng èng ch©n. §å trang søc hÇu hÕt lµm b»ng ®¸ vµ ®ång thau.

   M¸i tãc còng cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau, hoÆc c¾t tãc ng¾n bá xâa nang vai hoÆc bói tã trªn ®Çu. Riªng n÷ cßn cã lèi kÕt tãc th¶ dµi sau l­ng. NhiÒu ng­êi, nam còng nh­ n÷, cßn thÊy chÝt mét d¶i kh¨n nhá gi÷a tr¸n vµ ch©n tãc, hoÆc cã ®u«i kh¨n th¶ dµi phÝa sau, hoÆc kh«ng cã ®u«i kh¨n.

  X¨m m×nh vµ nhuém r¨ng ®en g¾n liÒn víi ¨n trÇu, còng lµ tôc phæ biÕn thêi bÊy giê.

   Nhµ ë  lµ nh÷ng nhµ sµn lµm b»ng gç, tre, nøa, l¸. Trªn trèng ®ång §«ng S¬n cã ch¹m kh¾c hai kiÓu nhµ: nhµ sµn m¸i cong h×nh thuyÒn vµ nhµ m¸i trßn h×nh mui thuyÒn. Sµn thÊp, m¸i nhµ rñ xuèng nh­ m¸i tranh ®Õn tËn sµn. CÇu thang lªn xuèng ®Æt ë gi÷a, phÝa tr­íc, theo chiÒu däc ng«i nhµ. Nhµ m¸i cong cã lÏ lµ nhµ ë, cßn nhµ m¸i trßn cã ng­êi pháng ®o¸n lµ nhµ kho hay ng«i nhµ cã liªn quan ®Õn tÝn ng­ìng. Di tÝch nhµ sµn còng ®· t×m thÊy ë líp  ®Êt d­íi cïng cña di chØ §«ng S¬n gåm nh÷ng cét gç cã ®ôc méng, nh÷ng ®o¹n tre vµ m¶nh phªn ®an...

   KiÕn tróc nhµ sµn lóc bÊy giê ®­îc sö dông ë miÒn nói vµ c¶ ë miÒn ®ång b»ng. C­ tró nhµ sµn võa cao r¸o, chèng Èm thÊp, võa tr¸nh thó d÷. Mçi c«ng x· gåm nhiÒu nhµ sµn qu©y quÇn l¹i trong mét  khu vùc thµnh nh÷ng n¬i tô c­ cña c­ d©n thêi Hïng V­¬ng. §ã lµ nh÷ng xãm lµng ®Þnh c­ l©u dµi mµ qua c¸c di tÝch kh¶o cæ häc, th­êng réng vµi ba v¹n mÐt vu«ng, tån t¹i liªn tôc hµng tr¨m n¨m. Mçi c«ng x· cã thÓ cã mét h×nh thøc phßng vÖ nµo ®ã ®Ó chèng thó d÷ vµ sù tiÕn c«ng cña kÎ thï, mµ h×nh thøc phæ biÕn cã lÏ lµ rµo tre. (2)

   Trong sinh ho¹t gia ®×nh, ®å dïng hµng ngµy gåm c¸c lo¹i ®å ®ùng nh­ vß, b×nh, ©u, thè, th¹p... ®å ®un nÊu nh­ nåi, châ..., ®å ¨n uèng nh­ b¸t, chËu, m©m bång, mu«i, g¸o... b»ng gèm vµ ®ång thau. Ngoµi ra cßn nhiÒu ®å dïng lµm b»ng tre, gç, nøa, cãi, m©y, l¸... Trong nh÷ng mé thuyÒn ë Ch©u Can, t×m thÊy nhiÒu hiÖn vËt b»ng tre nøa, m©y l¸ nh­ c¸i mu«i b»ng nøa, c¸i g¸o b»ng vá qu¶ bÇu, ®å ®an b»ng tre theo lãng thóng cã c¹p nøc b»ng m©y, ®å ®an b»ng l¸ t­íc rÊt ®Òu... §å dïng trong sinh ho¹t hµng ngµy ®· kh¸ phong phó, ®a d¹ng, cã lo¹i th«ng dông b×nh dÞ, cã lo¹i sang träng ®­îc t¹o d¸ng vµ trang trÝ c«ng phu. Mu«i ®ång ë ViÖt Khª cã chu«i cong h×nh thuyÒn, phÝa cuèi cuén trßn 7 vßng vµ g¾n mét t­îng ng­êi ®ãng khè, bói tã, chÝt kh¨n ®Çu r×u, ngåi m¶i mª thæi khÌn, rÊt sinh ®éng, cã gi¸ trÞ nh­ mét t¸c phÈm nghÖ thuËt.

   §i l¹i, chñ yÕu tËn dông ®­êng thñy trªn s«ng, biÓn, b»ng c¸c ph­¬ng tiÖn nh­ thuyÒn, bÌ, m¶ng... ThuyÒn cã thuyÒn ®éc méc vµ thuyÒn v¸n. H×nh thuyÒn trªn trèng ®ång §«ng S¬n cã thÓ ph©n biÖt lµm hai lo¹i: thuyÒn chiÕn hay thuyÒn t¶i vµ thuyÒn b¬i tr¶i. Lo¹i thuyÒn thø nhÊt d¸ng cong, mòi vµ ®u«i thÓ hiÖn h×nh ®Çu chim c¸ch ®iÖu, cã b¸nh l¸i, cã s¹p, cã väng l©u phÝa l¸i, trªn thuyÒn cã ng­êi cÇm l¸i, ng­êi ®¸nh trèng vµ nh÷ng chiÕn sÜ b¾n cung, cÇm vò khÝ... ThuyÒn b¬i tr¶i d¸ng thon, nhÑ nhµng, ®¬n gi¶n h¬n víi nh÷ng thñy thñ tay cÇm dÇm ®ang ®ua b¬i. Trªn bé, ng­êi ta ®· biÕt dïng voi ®Ó c­ìi vµ t¶i ®å, trong ®êi sèng vµ cã thÓ c¶ trong chiÕn ®Êu.

   VÒ ®êi sèng tinh thÇn, c­ d©n thêi Hïng V­¬ng ®· ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é thÈm mü, t­ duy kh¸ cao, kÕt hîp nh÷ng h×nh th¸i tÝn ng­ìng phøc t¹p, ®an xen gi÷a tµn d­  tÝn ng­ìng nguyªn thñy víi tÝn ng­ìng cña thêi ®¹i kim khÝ vµ n«ng nghiÖp trång lóa n­íc.

   Trong thêi ®¹i kim khÝ vµ g¾n liÒn víi yªu cÇu ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp trång lóa n­íc, tÝn ng­ìng chñ yÕu vµ phæ biÕn lóc bÊy gií lµ sïng b¸i tù nhiªn nh­ thê thÇn MÆt trêi, thÇn S«ng, thÇn Nói... vµ phån thùc víi nh÷ng nghi lÔ cÇu mong ®­îc mïa, c¸c gièng loµi sinh s«i n¶y në, con lò ch¸u ®µn... ChÝnh gi÷a mÆt trèng ®ång lµ h×nh t­îng MÆt trêi nh­ ng«i sao nhiÒu c¸nh vµ xen kÏ gi÷a c¸c c¸nh lµ h×nh t­îng sinh thùc khÝ nam, n÷ c¸ch ®iÖu hãa. Trèng ®ång cßn ®­îc gäi lµ "trèng sÊm", trèng cÇu m­a vµ trªn mÆt mét sè trèng cã t­îng cãc g¾n liÒn víi quan niÖm cæ truyÒn "con cãc lµ cËu «ng Trêi". Trªn n¾p th¹p ®ång §µo ThÞnh cã g¾n 4 cÆp nam n÷ giao phèi võa tù nhiªn võa thiªng liªng, cña nghi lÔ phån thùc.

   Thêi Hïng V­¬ng còng lµ thêi kú ®Êu tranh h×nh thµnh bé téc, h×nh thµnh Nhµ n­íc ®Çu tiªn. Tõ ý thøc céng ®ång s¶n sinh ra tÝn ng­ìng thê cóng tæ tiªn, sïng b¸i anh hïng, thñ lÜnh... nh»m kh¼ng ®Þnh nguån gèc chung, tæ tiªn chung cña céng ®ång vµ nªu cao kú tÝch cña nh÷ng ng­êi cã c«ng dùng n­íc vµ gi÷ n­íc. Nh÷ng nh©n vËt nµy th­êng ®­îc thÇn th¸nh hãa vµ ®ång nhÊt  víi hÖ thèng thÇn tho¹i tr­íc ®ã.

   Trong ®êi sèng hµng ngµy, ng­êi ViÖt cæ tá ra rÊt ­a c¸i ®Ñp vµ lu«n lu«n muèn lµm t¨ng thªm vÎ ®Ñp cña con ng­êi vµ cuéc sèng. §å trang søc phong phó. C«ng cô lao ®éng, vò khÝ chiÕn ®Êu cho ®Õn ®å dïng trong sinh ho¹t, cã nhiÒu kiÓu d¸ng kh¸c nhau vµ trang trÝ ®Ñp. §ã lµ nghÖ thuËt thùc dông mµ ng­êi thî thñ c«ng còng lµ nghÖ nh©n d©n gian. Do tr×nh ®é t¹o d¸ng vµ trang trÝ, nhiÒu c«ng cô, vò khÝ vµ ®å dïng cã gi¸ trÞ nh­ nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt. Ngoµi ra, cßn cã nh÷ng t­îng ng­êi, t­îng chim, t­îng thó... cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao.

   NghÖ thuËt §«ng S¬n lµ ®Ønh cao cña nghÖ thuËt t¹o h×nh thêi Hïng V­¬ng. NghÖ thuËt ®ã ph¶n ¸nh cuéc sèng hiÖn thùc cña con ng­êi vµ mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi xung quanh, b»ng mét phong c¸ch diÔn t¶ sinh ®éng, kh«ng chó ý chi tiÕt bÒ ngoµi mµ tËp trung lµm næi bËt nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ®èi t­îng, víi nh÷ng ®­êng nÐt mang tÝnh chÊt c¸ch ®iÖu, ­íc lÖ vµ víi mét bè côc c©n xøng, hµi hßa.

   NghÖ thuËt ©m nh¹c, móa nh¶y còng kh¸ ph¸t triÓn vµ gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong sinh ho¹t v¨n hãa cña ng­êi ViÖt cæ. Nh÷ng nh¹c khÝ chÝnh cã: trèng ®ång, trèng da, chiªng, cång, chu«ng, nh¹c, sªnh, ph¸ch, khÌn... Bé gâ ph¸t triÓn vµ lµ thµnh phÇn chñ yÕu, lµ nÒn t¶ng cña ©m nh¹c. Trªn trèng ®ång cã c¶nh sö dông dµn trèng ®ång tõ 2 ®Õn 4 chiÕc, dµn cång tõ 6 ®Õn 8 chiÕc hay nhiÒu h¬n vµ c¶nh tèp ng­êi võa móa võa sö dông nh÷ng nh¹c khÝ kh¸c nhau nh­ chu«ng, khÌn, sªnh. §ã lµ mét xu h­íng ph¸t triÓn ®¸ng l­u ý cña nghÖ thuËt ©m nh¹c biÓu thÞ sù kÕt hîp hµi hßa cña nhiÒu ©m thanh cña cïng mét thø nh¹c cô vµ cña nhiÒu thø nh¹c cô kh¸c nhau (hßa tÊu, hîp tÊu).

   Trªn trèng ®ång còng cã h×nh ¶nh móa hãa trang móa vò trang. Mçi tèp móa th­êng cã 3 ®Õn 4 ng­êi hoÆc 6 ®Õn 7 ng­êi. Ng­êi móa hãa trang, ®Çu ®éi mò l«ng chim cao, cã ng­êi thæi khÌn, cã ng­êi cÇm vò khÝ hoÆc nh¹c cô, ®ang móa theo mét ®éng t¸c thèng nhÊt, biÓu thÞ tËp trung ë ®éng t¸c bµn tay. Mét t­îng ®ång ë §«ng S¬n thÓ hiÖn hai ng­êi câng nhau, võa thæi khÌn, võa nh¶y móa, mét c¸ch l¹c quan, yªu ®êi.

   Sinh ho¹t v¨n hãa tinh thÇn cña thêi Hïng V­¬ng ®­îc biÓu hiÖn tËp trung trong c¸c dÞp héi lÔ, nhÊt lµ trong dÞp héi mïa cña c­ d©n n«ng nghiÖp lÊy c«ng x· lµm ®¬n vÞ vµ c¬ së. §ã lµ nh÷ng ngµy héi lµng n¸o nøc, tÊp nËp, th­êng tæ chøc vµo mïa thu. Qua nghÖ thuËt t¹o h×nh §«ng S¬n kÕt hîp víi t­ liÖu lÞch sö vµ d©n téc häc, cã thÓ h×nh dung, vµo nh÷ng ngµy héi lÔ, trong ©m thanh hßa tÊu rén rµng cña nh÷ng dµn trèng ®ång, dµn chiªng cång, cña tiÕng khÌn, tiÕng nh¹c, tiÕng sªnh ph¸ch, d©n lµng ca h¸t, nh¶y móa vui ch¬i vµ tiÕn hµnh c¸c lÔ nghi n«ng nghiÖp cÇu mong m­a thuËn giã hßa, mïa mµng tèt t­¬i, sinh s¶n thÞnh v­îng. L¹i cã c¶nh ®ua thuyÒn trªn s«ng n­íc, c¶nh tõng ®«i nam n÷ cÇm chµy dµi ®øng gi· cèi trßn. Ngoµi ra, cßn cã thÓ cã nh÷ng h×nh thøc móa h¸t giao duyªn nam n÷, nh÷ng h×nh thøc kÓ chuyÖn d©n gian kÕt hîp víi ®éng t¸c minh häa cña ng­êi kÓ hoÆc diÔn x­íng tËp thÓ, nh»m ghi nhí céi nguån chung, biÓu d­¬ng kú tÝch cña nh÷ng anh hïng, thñ lÜnh, nh»m cñng cè ý thøc vµ quan hÖ céng ®ång.

   Di vËt tiªu biÓu nhÊt, cã thÓ coi lµ biÓu t­îng cña nÒn v¨n minh s«ng Hång lµ trèng ®ång §«ng S¬n. §©y lµ trèng ®ång lo¹i I theo hÖ thèng ph©n lo¹i (F.Heger) ®­îc ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu trèng ®ång trªn thÕ giíi chÊp nhËn (3). Lo¹i trèng ®ång nµy ®­îc coi lµ lo¹i trèng ®ång sím nhÊt, ®Ñp nhÊt vµ lµ nguån gèc cña nh÷ng lo¹i trèng ®ång kh¸c.

   Sè l­îng trèng ®ång §«ng S¬n ph¸t hiÖn ®­îc ë miÒn b¾c ViÖt Nam t¨ng lªn kh«ng ngõng trong mÊy chôc n¨m qua.

   Trèng ®ång §«ng S¬n cßn t×m thÊy ngoµi l·nh thæ ViÖt Nam, ph©n bè trªn mét ®Þa bµn réng lín cña vïng §«ng - Nam ¸, kÓ c¶ nam Trung Quèc, trong ®ã cã hai khu vùc t×m thÊy nhiÒu nhÊt lµ b¾c ViÖt Nam vµ t©y nam Trung Quèc. C¨n cø vµo mËt ®é ph©n bè tËp trung, c¨n cø vµo sù thèng nhÊt vÒ kü thuËt vµ nghÖ thuËt gi÷a trèng ®ång §«ng S¬n víi toµn bé s­u tËp hiÖn vËt §«ng S¬n hÕt søc phong phó vµ c¨n cø vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc tõ giai ®o¹n Phïng Nguyªn ®Õn giai ®o¹n §«ng S¬n chøng tá sù h×nh thµnh t¹i chç cña nÒn v¨n hãa §«ng S¬n, miÒn b¾c ViÖt Nam - ®Þa bµn cña n­íc V¨n Lang thêi Hïng V­¬ng - ®­îc coi lµ mét trung t©m xuÊt hiÖn vµ truyÒn b¸ sím cña trèng ®ång §«ng S¬n.

   Trèng ®ång lµ mét nh¹c khÝ ®­îc sö dông trong tÕ lÔ nh­ lÔ cÇu ®¶o, lÔ ®­a ma..., trong héi hÌ, vui ch¬i, móa h¸t... Trèng ®ång cßn lµ vËt t­îng tr­ng cho quyÒn uy cña tï tr­ëng, thñ lÜnh, dïng ®Ó tËp hîp quÇn chóng, chØ huy chiÕn ®Êu. Trèng ®ång cßn ®­îc dïng ®Ó ch«n theo ng­êi chÕt (nh­ ë §«ng S¬n, Lµng V¹c) hay cã thÓ dïng ®Ó ®æi ch¸c.

   Trèng ®ång §«ng S¬n lµ mét s¶n phÈm lao ®éng, mét t¸c phÈm nghÖ thuËt tiªu biÓu cho tµi n¨ng s¸ng t¹o tuyÖt vêi cña ng­êi ViÖt cæ. Trèng ®ång víi nh÷ng häa tiÕt trang trÝ phong phó, sinh ®éng, phñ ®Çy mÆt trèng vµ tang trèng, cßn cã gi¸ trÞ nh­ mét bé sö b»ng h×nh ¶nh ph¶n ¸nh cuéc sèng lao ®éng, chiÕn ®Êu vµ nh÷ng h×nh thøc tÝn ng­ìng, héi hÌ cña c­ d©n thêi Hïng V­¬ng.

   NÒn v¨n minh s«ng Hång víi biÓu t­îng trèng ®ång §«ng S¬n, thùc chÊt lµ mét nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp trång lóa n­íc dùa trªn mét nÒn t¶ng xãm lµng bÒn chÆt vµ mét c¬ cÊu chÝnh trÞ Nhµ n­íc ph«i thai. NÒn v¨n minh s«ng Hång kh«ng nh÷ng ®· v­¬n tíi mét tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸ cao, mµ cßn x¸c lËp ®­îc lèi sèng ViÖt Nam, truyÒn thèng ViÖt Nam, ®Æt c¬ së v÷ng vµng cho toµn bé sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña quèc gia - d©n téc sau ®ã.

   Thêi ®¹i Hïng V­¬ng víi nh÷ng thµnh qu¶ dùng n­íc vµ gi÷ n­íc ban ®Çu, víi nÒn v¨n minh s«ng Hång rùc rì ®· kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña nã trong lÞch sö d©n téc nh­ mét kû nguyªn: Kû nguyªn Më §Çu Sù NghiÖp Dùng N­íc Vµ gi÷ n­íc, kû nguyªn v¨n minh ®Çu tiªn cña d©n téc.


   (1) V¨n TÊn, Tõ ®å gèm Phïng Nguyªn ®Õn trèng ®ång, Kh¶o cæ häc sè 13, 1974.

   (2) Th­ Hoµi Nam V­¬ng göi lªn H¸n Vò §Õ vµo thÕ kû 2 tr. CN. cã ph©n biÖt Êp lý ph­¬ng B¾c cã thµnh qu¸ch víi Êp lý ph­¬ng Nam "ë kho¶ng khe suèi, ë gi÷a rõng tre" (Hoµi Nam Tö).

   (3) F.Heger. Alte Metalltrommeln aus sòdost Asten, Leipozig 1902. §Æc ®iÓm cña lo¹i 1 lµ: MÆt trèng th­êng kh«ng ch¬m qu¸ tang trèng. Ng«i sao gi÷a mÆt trèng th­êng cã 12 c¸nh vµ quanh r×a mÆt trèng lo¹i mu«n th­êng cã g¾n 4 khèi t­îng cãc. Th©n trèng gåm ba phÇn tang trèng ph×nh ra, th©n trèng th¾t l¹i h×nh trô trßn, ch©n trèng cho¹i ra h×nh nãn côt. Gi÷a th©n trèng vµ tang trèng cã g¾n hai ®«i quai vÆn thõng tÕt. Hoa v¨n trang trÝ phñ kÝn mÆt vµ th©n trèng, bè trÝ thµnh tõng vßng trßn ®ång t©m hoÆc nh÷ng « ®Òu nhau.


Thêi sù  §êi sèng chÝnh trÞ  Kinh tÕ - X· héi  V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang