T liÖu tham kh¶o B¹ch §»ng ngµy Êy còng nh ngµy sau vÉn mang "tªn n«m" gi¶n dÞ: S«ng Rõng! Con ¬i nhí lÊy lêi cha,
S«ng Rõng thêng cã sãng b¹c ®Çu, v× vËy míi cã thªm mét "tªn ch÷" B¹ch §»ng giang. S«ng kh«ng dµi l¾m, chØ kho¶ng vµi chôc ki-l«-mÐt, nhng c¶nh s¾c thiªn nhiªn rÊt hïng vÜ, thùc lµ mét thÕ "thiªn hiÓm":
T¸c gi¶ bé sö C¬ng môc m« t¶: "S«ng réng h¬n hai dÆm, ë ®ã cã nói cao ngÊt, nhiÒu nh¸nh s«ng ®æ l¹i, sãng cån man m¸c gi¸p tËn ch©n trêi, c©y cèi um tïm che lÊp bê bÕn". B¹ch §»ng lµ cöa ngâ phÝa ®«ng b¾c vµ lµ ®êng giao th«ng quan träng tõ biÓn §«ng vµo néi ®Þa níc ta. Cöa biÓn B¹ch §»ng to réng, rót níc tõ vïng ®ång b»ng B¾c bé ®æ ra vÞnh H¹ Long. Tõ cöa biÓn ngîc lªn gÇn 20 km lµ ®Õn cöa s«ng Chanh. PhÝa h÷u ng¹n cã d·y nói v«i Trµng Kªnh víi nhiÒu hang ®éng, s«ng l¹ch vµ thung lòng hiÓm trë. H¹ lu s«ng B¹ch §»ng thÊp, ®é dèc kh«ng cao nªn chÞu ¶nh hëng cña thñy triÒu kh¸ m¹nh. Lóc triÒu d©ng, níc tr¶i ®«i bê ®Õn vµi ki-l«-mÐt. Lßng s«ng ®· réng, l¹i s©u, tõ 8m-18m. TriÒu lªn xuèng vµo ®é níc cêng, níc rót ®Õn h¬n 30 cm trong mét giê, µo µo xu«i ra biÓn, lu tèc tõ 0,26-0,89m/gy, mùc níc chªnh lÖch khi cao nhÊt vµ thÊp nhÊt kho¶ng 2,5-3,2m. (1) Tríc cöa s«ng B¹ch §»ng, vÒ phÝa b¾c, lµ nh÷ng ®¶o nhá tõ vÞnh H¹ Long kÐo tíi. ThuyÒn tõ biÓn vµo s«ng, len qua vïng quÇn ®¶o nµy khi gÆp sãng to giã m¹nh vÉn b¶o ®¶m an toµn. Hai bªn bê s«ng, nay lµ ®ång ruéng vµ xãm lµng nhng xa kia cßn nhiÒu c¸nh rõng ngµn. DÊu Ên cña rõng xa cßn nh in trªn tªn s«ng, tªn ®Êt: s«ng Rõng, bÕn ®ß Rõng, xãm Rõng, chî Rõng, giÕng Rõng. Vïng cöa s«ng B¹ch §»ng, theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t vµ nghiªn cøu cña c¸c nhµ ®Þa lý - ®Þa chÊt, lµ mét vïng ven biÓn cã c¸c d¹ng ®Þa h×nh nguån gèc biÓn vµ nguån gèc s«ng - biÓn hçn hîp. §Þa h×nh ph©n bËc râ rµng: bËc cao lµ nói ®åi ven biÓn vµ bËc thÊp lµ c¸c ®¶o næi lªn gi÷a c¸c dßng s«ng vµ b·i biÓn hiÖn ®¹i. LÞch sö thµnh t¹o vïng nµy ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh cã thÓ ph©n chia lµm ba giai ®o¹n. Giai ®o¹n thø nhÊt ®îc ®¸nh dÊu b»ng "®ît biÓn tiÕn H«-l«-xen-trung" c¸ch nay kho¶ng 5-6 ngh×n n¨m. Níc biÓn trµn ngËp cho ®Õn d·y ®åi nói cao M¹o Khª-U«ng BÝ phÝa nam nói Yªn Tö, t¹o nªn "vông Qu¶ng Yªn". Sau ®ã "Vông Qu¶ng Yªn" ®îc båi lÊp dÇn, lµm xuÊt hiÖn c¸c l¹ch tho¸t triÒu vµ s«ng §¸ B¹c h×nh thµnh. Giai ®o¹n nµy kÐo dµi ®Õn kho¶ng c¸ch ngµy nay vµi ba ngh×n n¨m. Giai ®o¹n thø hai, mÆt biÓn thu hÑp l¹i vµ níc biÓn rót dÇn, lµm cho nhiÒu n¬i tho¸t khái chÕ ®é biÓn. C¸c dßng s«ng kÐo dµi thªm vµ khi ra ®Õn biÓn, vËt liÖu do chóng mang theo ®îc l¾ng ®äng ngay tríc cöa s«ng, t¹o thµnh nh÷ng "®¶o tríc cöa s«ng". S«ng §¸ B¹c, s«ng Gi¸ ®æ ra biÓn ë ®o¹n phµ Rõng hiÖn nay vµ tríc cöa s«ng xuÊt hiÖn ®¶o Hµ Nam, råi b·i Nhµ M¹c. Dßng s«ng ph¶i ph©n chia, vßng quanh c¸c ®¶o nµy vµ do ®ã h×nh thµnh s«ng Chanh, s«ng Nam, s«ng B¹ch §»ng. S«ng CÊm lóc bÊy giê ®æ ra biÓn kho¶ng H¶i Phßng ngµy nay vµ do c¸c ®¶o tÝch tô tríc cöa s«ng mµ dßng s«ng bÞ chia lµm hai: s«ng CÊm vµ s«ng Ruét Lîn. Giai ®o¹n thø ba cã thÓ coi lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn hiÖn nay cña dßng s«ng B¹ch §»ng, mµ ranh giíi ph©n chia tríc cã thÓ kho¶ng thÕ kû 18-19. Trong giai ®o¹n nµy, ®Þa h×nh ph¸t triÓn theo híng tiÕp tôc kÐo dµi cña c¸c cöa s«ng díi t¸c ®éng chñ yÕu cña dßng s«ng kÕt hîp víi dßng triÒu. Sè liÖu quan tr¾c thñy v¨n vïng c¶ng H¶i Phßng tõ n¨m 1902 ®Õn nay cho thÊy lîng phï sa cña s«ng CÊm rÊt lín vµ tèc ®é lÊn ra biÓn cña c¸c cöa s«ng ë ®©y íc tÝnh trung b×nh lµ 5-7m/n¨m. PhÇn lín phï sa cña s«ng CÊm ®îc l¾ng ®äng ë cöa s«ng, lµm cho vïng nµy ®îc båi ®¾p nhanh. Mét phÇn phï sa s«ng CÊm ®îc s«ng B¹ch §»ng chuyªn chë qua cöa Nam TriÖu, t¹o thµnh nh÷ng b·i tÝch tô kÐo dµi däc theo cöa biÓn. Qu¸ tr×nh bµo mßn do t¸c ®éng cña dßng s«ng vµ dßng triÒu diÔn ra kh¸ m¹nh, lµm cho cöa s«ng B¹ch §»ng cã ®é s©u lín, cã chç tíi 15m.(2) LÞch sö thµnh t¹o vïng B¹ch §»ng trªn ®©y vµ mét sè tµi liÖu ®Þa lý häc lÞch sö cho phÐp kh¼ng ®Þnh, cöa s«ng B¹ch §»ng thÕ kû 10 kh«ng ph¶i lµ cöa Nam TriÖu víi ®Þa h×nh nh hiÖn nay. ThÕ kû 10 n»m trong giai ®o¹n thø hai cña qu¸ tr×nh thµnh t¹o vïng nµy. Lóc bÊy giê, c¸c ®¶o Vò Yªn, §×nh Vò vµ c¶ mét phÇn ®¶o C¸t Bµ, B·i Nhµ M¹c, phÇn cùc ®«ng nam huyÖn An H¶i cßn lµ nh÷ng b·i tÝch tô thÊp hoÆc cßn ngËp níc, hoÆc chØ nh« lªn mét phÇn khi níc triÒu xuèng thÊp. Do ®ã, s«ng CÊm ®æ ra s«ng B¹ch §»ng vµ cöa biÓn B¹ch §»ng cßn n»m s©u vµo kho¶ng Vò Yªn hiÖn nay, chç s«ng CÊm gÆp s«ng B¹ch §»ng. §iÒu ®ã ®îc x¸c nhËn qua mét sè tµi liÖu ®Þa lý häc lÞch sö. Cöa B¹ch §»ng hiÖn t¹i ®îc gäi lµ cöa Nam TriÖu ®Ó ph©n biÖt víi cöa s«ng CÊm lµ Cöa CÊm (cßn gäi lµ cöa Do hay cöa Lß). Nhng ngµy xa, muén nhÊt lµ vµo thêi TrÇn, s«ng CÊm mang tªn lµ s«ng Nam TriÖu, vïng huyÖn Thñy Nguyªn gäi lµ Nam TriÖu Giang vµ cöa s«ng B¹ch §»ng còng ®îc gäi lµ cöa Nam TriÖu (3). Nh vËy lóc bÊy giê cöa s«ng Nam TriÖu lµ cöa biÓn chung cña s«ng CÊm (hay s«ng Nam TriÖu) vµ s«ng B¹ch §»ng. Cöa biÓn B¹ch §»ng ngµy xa ë vµo kho¶ng ®ã, n»m s©u vµo phÝa trong so víi cöa Nam TriÖu hiÖn nay kho¶ng h¬n chôc ki-l«-mÐt (4). Gi÷a vïng thiªn nhiªn s«ng biÓn ®ã, trªn c¬ së søc m¹nh ®oµn kÕt vµ ý chÝ ®éc lËp cña c¶ d©n téc, Ng« QuyÒn khÈn tr¬ng giµn bµy mét thÕ trËn hÕt søc mu trÝ, lîi h¹i ®Ó chñ ®éng ph¸ giÆc. ¤ng huy ®éng qu©n d©n vµo rõng ®½n gç, vãt nhän, bÞt s¾t (h¼n sè thî rÌn ®îc huy ®éng ®Õn còng kh¸ ®«ng) råi cho ®ãng xuèng lßng s«ng thµnh hµng dµi t¹o thµnh mét b·i cäc, mét b·i chíng ng¹i dµy ®Æc ë hai bªn s«ng. Khi triÒu lªn mªnh m«ng, th× c¶ b·i cäc ngËp ch×m, khi triÒu xuèng th× hµng cäc nh« lªn c¶n trë thuyÒn qua l¹i. B·i cäc t¨ng thªm phÇn hiÓm trë cho ®Þa h×nh thiªn nhiªn. TrËn ®Þa cäc lµ mét nÐt ®éc ®¸o cña trËn B¹ch §»ng ph¸ qu©n Nam H¸n vµ còng lµ mét s¸ng t¹o rÊt sím trong nghÖ thuËt qu©n sù ViÖt Nam mµ ngêi khëi xíng lµ Ng« QuyÒn. Nhng cho ®Õn nay, vÉn cha ph¸t hiÖn ®îc di tÝch cña b·i cäc nµy (5) nªn cha thÓ x¸c ®Þnh vÞ trÝ, quy m« vµ cÊu tróc c¶ b·i cäc. C¨n cø vµo c©u ghi chÐp cña §¹i ViÖt sö ký toµn th (ngo¹i kú, q.V): "Ng« QuyÒn" cho ®ãng cäc ë hai bªn cöa biÓn", cã thÓ rót ra mÊy nhËn xÐt: - B·i cäc ë cöa biÓn B¹ch §»ng lóc bÊy giê, tøc ë vµo kho¶ng s«ng CÊm ®æ ra s«ng B¹ch §»ng ngµy nay. Cã thÓ t×m di tÝch b·i cäc trong khu vùc ®¶o Vò Yªn vµ ®o¹n s«ng CÊm, s«ng B¹ch §»ng ë hai bªn. - Ng« QuyÒn chØ ®ãng cäc ë hai bªn cöa biÓn, chø kh«ng ph¶i ®ãng cäc ch¾n ngang c¶ dßng s«ng. §iÒu ®ã phï hîp víi ghi chÐp cña thÇn tÝch Ng« QuyÒn ë ®Òn Gia Viªn, thÇn tÝch Ng« X¬ng NgËp ë Quang §µm vµ ph¸n ®o¸n cña §Æng Xu©n B¶ng trong Sö häc bÞ kh¶o. Lßng s«ng B¹ch §»ng s©u tõ 8-18 m, ë cöa s«ng còng s©u ®Õn 15m, nªn trong ®iÒu kiÖn kü thuËt lóc bÊy giê, khã cã thÓ c¾m cäc ë hai bªn bê s«ng vµ c¶ trªn nh÷ng b·i ®åi, d¶i ch¾n cßn ngËp níc ë gi÷a s«ng. Trong khi chuÈn bÞ trËn ®Þa, Ng« QuyÒn kh«ng nh÷ng lîi dông ®Þa h×nh thiªn nhiªn, mµ cßn biÕt lîi dông c¶ chÕ ®é thñy triÒu. §©y còng lµ mét trËn ®¸nh biÕt lîi dông thñy triÒu sím nhÊt trong lÞch sö qu©n sù níc ta, më ®Çu cho truyÒn thèng lîi dông thñy triÒu trong nhiÒu trËn thñy chiÕn sau nµy. RÊt tiÕc lµ cho ®Õn nay, cha x¸c ®Þnh ®îc ngµy th¸ng x¶y ra trËn B¹ch §»ng, nªn chØ cã thÓ ®a ra mét sè gi¶ ®Þnh nµo ®ã, cha thÓ cã nh÷ng kÕt luËn cô thÓ vÒ vÊn ®Ò nµy. (6) Trªn c¬ së tËn dông ®Þa h×nh thiªn nhiªn ®· ®îc bæ sung thªm b»ng mét b·i cäc nh©n t¹o, Ng« QuyÒn bè trÝ lùc lîng nh sau: Qu©n thñy bé, díi sù chØ huy trùc tiÕp cña Ng« QuyÒn bè trÝ mai phôc s½n ë phÝa trong b·i cäc, cã lÏ trong kho¶ng h¹ lu vµ trung lu s«ng B¹ch §»ng; giÊu qu©n trong c¸c nh¸nh s«ng vµ trªn hai bê s«ng. Theo truyÒn thuyÕt vµ thÇn tÝch, D¬ng Tam Kha chØ huy ®¹o qu©n bªn t¶ ng¹n, Ng« X¬ng NgËp vµ §ç C¶nh Th¹c chØ huy ®¹o qu©n bªn h÷u ng¹n, mai phôc ë hai bªn bê s«ng ®Ó cïng phèi hîp víi thñy binh ®¸nh t¹t ngang vµo ®éi h×nh qu©n ®Þch vµ s½n sµng tiªu diÖt sè qu©n ®Þch trèn ch¹y lªn bê. Cã thÓ suy ®o¸n r»ng, ngîc lªn phÝa thîng lu lµ mét ®¹o thñy qu©n m¹nh phôc vô s½n lµm nhiÖm vô chÑn ®Çu, chê khi níc xuèng sÏ xu«i dßng ®¸nh vç mÆt ®éi binh thuyÒn cña ®Þch. Còng theo truyÒn thuyÕt vµ thÇn tÝch, D¬ng Tam Kha chØ huy ®¹o qu©n bªn t¶ ng¹n, Ng« X¬ng NgËp vµ §ç C¶nh Th¹c chØ huy ®¹o qu©n bªn h÷u ng¹n, mai phôc ë hai bªn s«ng ®Ó cïng phèi hîp víi thñy binh ®¸nh t¹t ngang vµo ®éi h×nh qu©n ®Þch vµ s½n sµng tiªu diÖt sè qu©n ®Þch trèn ch¹y lªn bê. Cã thÓ suy ®o¸n r»ng, ngîcl ªn phÝa thîng lu lµ mét ®¹o thñy qu©n m¹nh phôc s½n lµm nhiÖm vô chÑn ®Çu, chê khi níc xuèng sÏ xu«i dßng ®¸nh vç mÆt ®éi binh thuyÒn cña ®Þch. Còng theo truyÒn thuyÕt, thÇn tÝch, ngêi thanh niªn NguyÔn TÊt Tè, vèn giái b¬i lÆn vµ quen thuéc s«ng níc, ®îc giao nhiÖm vô khiªu chiÕn, nh©n lóc níc triÒu lªn, nhö ®Þch vît qua b·i cäc, dÊn th©n vµo c¹m bÉy mai phôc bªn trong. Trong thÕ trËn cña Ng« QuyÒn, râ rµng trËn ®Þa mai phôc gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh. TrËn ®Þa cäc ë cöa s«ng lµ nh»m chÆn ®êng th¸o ch¹y cña tµn qu©n giÆc. Sù phèi hîp gi÷a hai trËn ®Þa chøng tá quyÕt t©m chiÕn lîc cña Ng« QuyÒn lµ phen nµy kh«ng ph¶i chØ ®¸nh b¹i qu©n giÆc mµ cßn ph¶i tiªu diÖt toµn bé qu©n giÆc, gi¸ng cho chóng nh÷ng ®ßn sÊm sÐt, lµm tan n¸t méng tëng x©m l¨ng cña triÒu ®×nh Nam H¸n.
ChiÕn trËn B¹ch §»ng diÔn ra trong mét cuéc ®ä søc quyÕt ®Þnh gi÷a ta vµ ®Þch. §Þch quyÕt t©m cíp l¹i níc ta, tiÕp tôc kÐo dµi thêi B¾c Thuéc. Ta quyÕt t©m ®¸nh mét trËn tiªu diÖt triÖt ®Ó, hoµn thµnh sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc. Cuèi n¨m 938, cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m lîc Nam H¸n lÇn thø hai cña qu©n d©n ta ®· giµnh ®îc th¾ng lîi hÕt søc oanh liÖt. C¶ mét ®oµn binh thuyÒn lín cña giÆc võa vît biÓn tiÕn vµo m¹n s«ng B¹ch §»ng ®· bÞ dÉn d¾t vµo thÕ trËn ®· bµy s½n cña ta vµ bÞ tiªu diÖt gän trong mét thêi gian rÊt ng¾n. Toµn bé chiÕn thuyÒn cña giÆc bÞ ®¸nh ®¾m, hÇu hÕt qu©n giÆc bÞ tiªu diÖt. Chñ so¸i cña giÆc lµ Lu Ho»ng Th¸o còng bÞ giÕt t¹i trËn.(7) ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng cã nh÷ng nÐt rÊt ®éc ®¸o vµ gi÷ mét vÞ trÝ träng ®¹i trong lÞch sö d©n téc. VÒ diÔn biÕn vµ h×nh th¸i cña chiÕn tranh, toµn bé cuéc kh¸ng chiÕn ®îc thùc hiÖn b»ng mét trËn quyÕt chiÕn chiÕn lîc lín vµ triÖt ®Ó. Më ®Çu, lµ trËn khiªu chiÕn. Mét bé phËn qu©n thñy, dïng thuyÒn nhÑ ra ®ãn ®¸nh ®Þch tõ xa nh»m kiÒm chÕ, tiªu hao vµ nghi binh dô ®Þch. Khi níc triÒu lªn to ngËp trËn ®Þa cäc, bé phËn nµy gi¶ thua rót ch¹y, nhö ®Þch vµo trËn ®Þa ®óng lóc, ®óng chç, theo thÕ trËn ®· bµy s½n cña Ng« QuyÒn. Ho»ng Th¸o, tªn tíng trÎ kiªu ng¹o ®· sa kÕ m¾c mu, thóc ®¹i qu©n ®uæi gÊp, vît qua b·i cäc ngÇm, ngîc s«ng B¹ch §»ng, tiÕn s©u vµo trong thÕ trËn ®· dµn s½n cña ta. TiÕp theo, vµo lóc níc triÒu xuèng, lµ trËn tiÕn c«ng bÊt ngê, m·nh liÖt, cña qu©n thñy tõ thîng lu ®¸nh xuèng chÆn ®Çu kÕt hîp víi qu©n thñy bé mai phôc hai bªn bê s«ng ®¸nh t¹t ngang vµo ®éi h×nh qu©n giÆc. KÕt thóc, lµ trËn truy kÝch tiªu diÖt tµn qu©n ®Þch trªn ®êng th¸o ch¹y bÞ chÆn ®øng l¹i tríc b·i cäc ®· nh« cao vµo lóc níc triÒu xuèng thÊp nhÊt. BÞ cäc chÆn, bÞ qu©n ta ®¸nh, thuyÒn ®Þch kh«ng sao tho¸t ra biÓn ®îc. Toµn bé ®¹o qu©n thñy x©m lîc cña Nam H·n ®· vÜnh viÔn bÞ nhËn ch×m xuèng dßng s«ng B¹ch §»ng lÞch sö! VÒ thêi gian, c¶ cuéc chiÕn ®Êu chØ diÔn ra tõ lóc níc triÒu lªn cho ®Õn lóc níc triÒu xuèng thÊp nhÊt. Víi chÕ ®é nhËt triÒu ë vïng nµy, thêi gian ®ã chØ n»m trong ph¹m vi mét ngµy. Thêi gian chiÕn ®Êu ¸c liÖt nhÊt lµ lóc níc triÒu rót xuèng m¹nh cho ®Õn lóc níc rÆc, nghÜa lµ chØ nöa ngµy. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nam H¸n lÇn thø hai nµy lµ cuéc chiÕn tranh chèng x©m lîc tiªu biÓu nhÊt cho lèi ®¸nh nhanh, th¾ng nhanh cña d©n téc ta. Nãi chung, trong hoµn c¶nh cña mét níc nhá chèng l¹i häa x©m lîc cña níc lín, qu©n d©n ta s½n sµng chiÕn ®Êu bÒn bØ, l©u dµi, nhng khi ®iÒu kiÖn cho phÐp, vÉn biÕt v¬n lªn giµnh th¾ng lîi nhanh chãng. VÒ kh«ng gian, chiÕn trêng cña cuéc kh¸ng chiÕn chØ thu hÑp trong khu vùc cöa s«ng vµ vïng trung lu, h¹ lu s«ng B¹ch §»ng. Qu©n giÆc võa x©m ph¹m vµo ®Þa ®Çu ®Êt níc ta, cha chiÕm ®îc m¶y may ®Êt ®ai, thËm chÝ cha kÞp g©y téi ¸c ®· bÞ quÐt s¹ch b»ng mét ®ßn trêi gi¸ng. ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng diÔn ra nhanh, gän, triÖt ®Ó ®Õn møc ®é vua Nam H¸n ®¸ng ®ãng qu©n ë s¸t biªn giíi mµ kh«ng sao kÞp tiÕp øng cho con. Nghe tin qu¸ bÊt ngê vµ kinh hoµng, chóa Nam H¸n ®µnh th¬ng khãc thu nhÆt tµn qu©n quay vÒ níc. Y hÌn h¹ ®æ téi cho Tríc t¸c T¶ Lang hÇu Dung "lµm cho khÝ thÕ qu©n binh kh«ng phÊn chÊn lªn ®îc". Lóc nµy Dung ®· chÕt, chóa Nam H¸n tµn b¹o sai quËt m¶, ph¬i th©y Dung ®Ó tr¶ thï! Tõ ®ã, triÒu Nam H¸n ph¶i vÜnh viÔn tõ bá d· t©m x©m lîc níc ta, kh«ng d¸m ®ông ch¹m ®Õn chñ quyÒn l·nh thæ cña ta n÷a. B»ng chiÕn th¾ng B¹ch §»ng vang déi, d©n téc ta ®· thùc sù ®Ì bÑp ®îc ý chÝ x©m lîc cña kÎ thï. Ngîi ca Ng« QuyÒn vµ chiÕn th¾ng B¹ch §»ng, nhµ sö häc Lª V¨n Hu viÕt: "TiÒn Ng« V¬ng cã thÓ lÊy qu©n míi häp cña ®Êt ViÖt ta mµ ph¸ ®îc tr¨m v¹n qu©n cña Lu Ho»ng Th¸o, më níc xng v¬ng, lµm cho ngêi ph¬ng B¾c kh«ng d¸m l¹i sang n÷a. Cã thÓ nãi lµ mét c¬n giËn mµ yªn ®îc d©n, mu giái mµ ®¸nh còng giái vËy". (8) ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng nãi lªn sù lín m¹nh cña nh©n d©n ta vÒ trÝ tuÖ vµ kh¶ n¨ng ®¸nh b¹i kÎ ®Þch kh«ng nh÷ng chØ b»ng du kÝch mµ c¶ b»ng chÝnh quy, kh«ng nh÷ng chØ ë trªn bé mµ c¶ b»ng thñy chiÕn. ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng lµ mét thÝ dô ®iÓn h×nh vÒ tinh thÇn mu trÝ vµ sù tÝnh to¸n chÝnh x¸c trong nghÖ thuËt qu©n sù cña lÞch sö chiÕn ®Êu chèng ngo¹i x©m cña d©n téc ta. Sau h¬n mét ngh×n n¨m chèng B¾c thuéc (179 tr.CN - 938 sau CN), ®Æc biÖt sau 33 n¨m giµnh quyÒn tù chñ, chuÈn bÞ lùc lîng vÒ mäi mÆt, d©n téc ta ®· hiªn ngang ®i vµo trËn chung kÕt lÞch sö toµn th¾ng víi bän x©m lîc ph¬ng B¾c. Trong h¬n mêi thÕ kû chèng B¾c thuéc, nh©n d©n ta ®· biÕt bao lÇn vïng lªn khëi nghÜa nh»m giµnh l¹i chñ quyÒn d©n téc. Cã nh÷ng cuéc khëi nghÜa toµn d©n trªn quy m« c¶ níc, nh khëi nghÜa Hai Bµ Trng, khëi nghÜa Lý BÝ. Cã nh÷ng cuéc khëi nghÜa ®Þa ph¬ng ph¸t triÓn thµnh chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc, thêng lµ x©y dùng c¨n cø ®Þa ë mét vïng nhÊt ®Þnh råi chíp thêi c¬ tiÕn c«ng vµo sµo huyÖt cña ®Þch, giµnh th¾ng lîi trªn c¶ níc, nh khëi nghÜa Mai Thóc Loan, khëi nghÜa Phïng Hng. Cã nh÷ng cuéc binh biÕn hay khëi nghÜa cña sÜ quan vµ binh lÝnh yªu níc trong chÝnh quyÒn ®« hé nh khëi nghÜa TriÖu ChØ, khëi nghÜa D¬ng Thanh... C¸c cuéc khëi nghÜa chèng B¾c thuéc, sau khi giµnh ®îc chÝnh quyÒn ®Òu ph¶i bíc vµo cuéc kh¸ng chiÕn gi÷ níc hÕt søc ¸c liÖt, vµ sím hay muén, thêng vÉn bÞ thÊt b¹i. §Çu thÕ kû 10, trong mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt thuËn lîi, khi ë Trung Quèc triÒu ®×nh nhµ §êng ®ang hÊp hèi vµ ë níc ta chÝnh quyÒn ®« hé còng ®· bÞ lung lay d÷ déi, nh©n d©n ta, do hä Khóc cÇm ®Çu ®· vïng lªn giµnh chÝnh quyÒn mét c¸ch nhanh gän, hÇu nh kh«ng ®æ m¸u. Nhng sau ®ã, ph¶i b»ng cuéc ®Êu tranh kÐo dµi 33 n¨m (905-938) víi hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nam H¸n míi ®i ®Õn ®éc lËp hoµn toµn. ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng cuèi n¨m 938 ®îc ghi vµo sö s¸ch nh mét vò c«ng hiÓn h¸ch, ®êi ®êi bÊt diÖt, ®¸nh dÊu mét bíc ngoÆt lÞch sö vÜ ®¹i, c¾m mét c¸i mèc lín cña lÞch sö, chÊm døt hoµn toµn ¸ch ®« hé h¬n ngh×n n¨m cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn Trung Quèc, më ra mét Kû Nguyªn míi: Kû Nguyªn §éc LËp L©u Dµi vµ Ph¸t TriÓn Rùc Rì cña §Êt Níc. Nhµ sö häc Ng« Th× SÜ (thÕ kû 18) ®· ®¸nh gi¸ ®óng vÞ trÝ vµ ý nghÜa lÞch sö cña chiÕn th¾ng B¹ch §»ng khi viÕt: "TrËn th¾ng lîi lín trªn s«ng B¹ch §»ng lµ c¬ së sau nµy cho viÖc phôc l¹i Quèc thèng. Nh÷ng chiÕn c«ng c¸c ®êi §inh, Lª, Lý, TrÇn vÉn cßn nhê vµo c¸i uy danh lÉm liÖt ®Ó l¹i Êy". "TrËn B¹ch §»ng nµy lµ vò c«ng cao c¶, vang déi ®Õn ngh×n thu, h¸ ph¶i chØ lõng lÉy ë mét thêi bÊy giê mµ th«i ®©u!". (9) * Chó thÝch (1) NguyÔn Ngäc Thôy. VÒ con níc triÒu trong trËn B¹ch §»ng 1288. Nghiªn cøu lÞch sö, th¸ng 4-1961. NguyÔn Ngäc Thôy. Thñy triÒu trong chiÕn th¾ng B¹ch §»ng n¨m 938. Nghiªn cøu lÞch sö sè 2, th¸ng 3-4-1982. (2) NguyÔn Hoµn, Vò V¨n Ph¸i. §Æc ®iÓm ph¸t triÓn vïng cöa s«ng B¹ch §»ng, b¸o c¸o t¹i Héi nghÞ khoa häc vÒ chiÕn th¾ng B¹ch §»ng tæ chøc t¹i H¶i Phßng ngµy 14-15-12-1981. (3) Xem §¹i ViÖt sö ký toµn th. Sö häc bÞ kh¶o cña §Æng Xu©n B¶ng, §¹i Nam nhÊt thèng chÝ (tØnh H¶i D¬ng, huyÖn Thñy §êng). §ång Kh¸nh d ®Þa chÝ lîc (q.VIII, tØnh H¶i D¬ng, huyÖn An D¬ng). (4) NguyÔn Quang Ngäc, ChiÕn trêng B¹ch §»ng n¨m 938, b¸o c¸o t¹i Héi nghÞ khoa häc vÒ chiÕn th¾ng B¹ch §»ng tæ chøc t¹i H¶i Phßng ngµy 14 vµ 15-12-1981. (5) N¨m 1953 - 1954, nh©n d©n ®Þa ph¬ng ph¸t hiÖn ®îc nh÷ng cäc gç gÇn cöa s«ng Chanh, c¸ch s«ng B¹ch §»ng h¬n 400m, thuéc x· Yªn Giang, huyÖn Yªn Hng, tØnh Qu¶ng Ninh. Sau ®ã, vô B¶o tån b¶o tµng Bé V¨n hãa, Khoa Sö §¹i häc tæng hîp Hµ Néi, ViÖn B¶o tµng lÞch sö ®· cïng Së V¨n hãa H¶i Phßng vµ Ty V¨n hãa Qu¶ng Ninh tiÕn hµnh kh¶o s¸t, khai quËt vµ nghiªn cøu. Ngoµi ra, cßn ph¸t hiÖn nh÷ng cäc t¬ng tù ë cöa s«ng Kªnh (®ång V¹n Muèi), cöa s«ng Nam gi¸p s«ng B¹ch §»ng, phÝa díi s«ng Chanh. Hai mÉu gç ë cöa s«ng Chanh ®îc x¸c ®Þnh niªn ®¹i b»ng ph¬ng ph¸p c¸c-bon phãng x¹, cho kÕt qu¶ 615+100 vµ 850+100 n¨m sau C«ng nguyªn. Nhng theo ý kiÕn cña nh÷ng ngêi nghiªn cøu th× nh÷ng b·i cäc nµy thuéc ph¹m vi trËn ®Þa B¹ch §»ng ph¸ qu©n Nguyªn n¨m 1288, chø kh«ng ph¶i b·i cäc cña Ng« QuyÒn diÖt qu©n Nam H¸n n¨m 938. (6) NguyÔn Ngäc Thôy, Thñy triÒu trong chiÕn th¾ng B¹ch §»ng n¨m 938, ®· dÉn. VÒ thêi ®iÓm x¶y ra trËn B¹ch §»ng, c¸c bé chÝnh sö chÐp kh«ng cô thÓ vµ kh«ng thèng nhÊt: - ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc chÐp Ng« QuyÒn diÖt KiÒu C«ng TiÔn vµ ph¸ qu©n Nam H¸n vµo "mïa thu, th¸ng chÝn" n¨m MËu TuÊt, tÝnh ra d¬ng lÞch lµ tõ 27-9 ®Õn 25-10-938. - §¹i ViÖt sö ký toµn th l¹i chÐp nh÷ng sù kiÖn trªn vµo "mïa ®«ng, th¸ng Mêi", tÝnh ra d¬ng lÞch lµ tõ 26-10 ®Õn 24-11-938. - ViÖt sö lîc chÐp vµo "mïa ®«ng, th¸ng Ch¹p", tÝnh ra d¬ng lÞch lµ tõ 25-12-938 ®Õn 22-1-939. VÒ mÆt sö liÖu häc th× trong ba tµi liÖu trªn, bé ViÖt sö lîc ®îc biªn so¹n sím nhÊt (vµo ®êi TrÇn), gÇn víi thêi gian x¶y ra sù kiÖn h¬n hai bé sö ®êi Lª vµ ®êi NguyÔn. Sù ghi chÐp cña ViÖt sö lîc l¹i phï hîp víi nhiÒu thÇn tÝch Ng« QuyÒn vµ c¸c tíng tham gia trËn B¹ch §»ng, trong ®ã cã thÇn tÝch ë Hoµng Pha (Hoµng §éng, Thñy Nguyªn, H¶i Phßng) chÐp cô thÓ trËn B¹ch §»ng x¶y ra vµo ngµy 7 th¸ng Ch¹p n¨m MËu TuÊt, tøc ngµy 31-12-938. (7) Së V¨n hãa - Th«ng tin H¶i Phßng, trêng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, ChiÕn th¾ng B¹ch §»ng n¨m 938. H¶i Phßng 1982. (8) §¹i ViÖt sö ký toµn th, Ngo¹i kû. q.5. (9) Ng« Th× SÜ, ViÖt sö tiªu ¸n, ch÷ H¸n, chÐp tay. |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang